Ці хутка пачуем у Лідзе: «Вам панцак з шальбабонам альбо груцу з вяршкамі?»
Нядаўна ў сталоўцы, што ў 13-павярховіку ля замка, раздатчыца ежы прапанавала мне на другое адразу тры стравы: пярлоўку, грэчку і бульбяное пюрэ. Пры гэтым міла ўсміхнулася (абслугоўванне, як і якасць харчавання, там на даволі высокім узроўні) і тактоўна запыталася: “Ну что, выбрали?”
– А як жа! – таксама як мага ветлівей усклікнуў я, але па-беларуску. – Мне, калі ласка, двайную порцыю панцаку з поліўкай!
Кабета, напэўна, падумала, што гэта жарт, а калі даведалася, што панцак і ёсць не што іншае, як пярлоўка, шчыра разрагаталася і нават паклала смачнай кашы ў маю талерку больш, чым іншым.
Слова “пярлоўка” ў беларускім тлумачальным слоўніку сапраўды адсутнічае, ды і ў вёсцы калісьці, наколькі памятаецца, ўсе казалі “панцак” ды “панцак”. Калі гэта быў суп, то яго маглі называць проста крупнікам, калі каша – то груцай з вяршкамі. Праўда, не з тымі, што з малака, а з мясной падліўкай (дарэчы, па-беларуску зручней сказаць “з поліўкай”).
Цікава, што паход у трэстаўскую сталоўку (яе яшчэ называюць і так, бо знаходзіцца яна ў будынку будтрэста №19) не толькі дазволіў мне смачна паесці, але і абудзіў шэраг цікавых успамінаў. Вось адзін з іх.
У маёй любімай газеце “Звязда” (а яна, дарэчы, з’яўляецца адзінай сярод штодзённых рэспубліканскіх газет, якая выходзіць цалкам на беларускай мове) працуе вядомая журналістка і пісьменніца, вядучая такіх цікавых рубрык, як “Алё, народ на провадзе!”, “Што людзі пішуць”, “З людзьмі сам-насам”, “Простая мова” і іншых, аўтарка некалькіх цікавых кніжак у жанры кароткай мініяцюры і нон-фікшн, што расшыфроўваецца як нявыдуманыя жыццёвыя абразкі, Валянціна Доўнар. Дык вось, не так даўно яна ў аглядзе чытацкай пошты выказала думку, якая зачапіла мяне, як кажуць, за жывое.
Мяркуйце самі. Адна жанчына (не так важна, хто і адкуль), разважае журналістка са “Звязды”, напісала, што неяк праз іх вёску праязджалі байкеры і адзін з іх у вясковай краме досыць доўга выбіраў цукеркі, ды яшчэ і наракаў. Не, зусім не на смак, а на тое, што назвы даюцца па-руску. А яму, госцю нашай краіны, хацелася б завезці ў свой Піцер менавіта з адметнымі – беларускімі. Каб дочкам малым расказаць пра наш край, яго землі-дарогі і прыгожую мову…
“Якой, на вялікі жаль, амаль не бачыш не толькі на абгортках цукерак, але і на пакунках з іншымі прадуктамі, на іх цэнніках, – дадаваў у падтрымку ўжо іншы чытач. – А яно ж добра было б, каб назвы даваліся не толькі па-руску. Такім чынам, купляючы іх, спажываючы, людзі Беларусі не забываліся б – ведалі, што такое вяндліна, вяршкі, цыбуля, цукар, ялавічына, не блыталі б гарбузы з кавунамі”…
“Дзякуй за тое, што вынеслі на старонкі газеты гэтыя нашы родныя, ды, на жаль, амаль паўзабытыя словы”, – праз нейкі час прачыталі ў іншым лісце, з іншага кутка краіны.
– Гэта – хіба адзін “ланцужок” як сведчанне таго, што думка, выказаная адным чалавекам, знаходзіць водгук у іншых, – працягвае адмысловыя разважанні вядомая журналістка і пісьменніца. – Прычым не толькі на словах: не-не ды і з’яўляюцца на прылаўках тавары, дзе ўся інфармацыя падаецца па-беларуску. І не чуваць, дзякуй Богу, каб гэтаму хоць хто абураўся. Ва ўсякім разе, у нашай пошце лістоў на падобную тэму ў гэтым стагоддзі, здаецца, не было.
“Смех смехам, а груца з вяршкамі, панцак – гэта сапраўды вельмі карысна і смачна. Пакаштуйце і параўнайце – згадзіцеся: пярлоўка (Васіль Быкаў, дарэчы, гэта слова ўжываў) – трохі не тое”, – падводзіць вынікі свайго аповеду Валянціна Доўнар і мае рацыю. Бо аднымі цэтлікамі са словамі “Купляйце беларускае” сапраўды нічога не зменіш, пакуль той жа панцак у магазінах будзе значыцца як пярлоўка.
“Але пры чым тут панцак з шальбабонам?” – спытае чытач і будзе мець рацыю, бо менавіта гэтыя загадкавыя словы вынесены ў загаловак. Я і сам доўга корпаўся ў сваім слоўнікавым “загашніку”, пакуль не даўмеўся, што сакавітае слоўца “шальбабон” з’яўляецца носьбітам старажытнабеларускай мовы, якая на працягу некалькіх вякоў была дзяржаўнай у Вялікім княстве Літоўскім, Рускім і Жамойцкім (не блытаць з цяперашняй Літвой). Прыкладна ў той час, калі Вялікі князь Гедымін узводзіў наш Лідскі замак, шальбабонам называлі звычайную фасолю, якая і ў наш час карыстаецца вялікай папулярнасцю ў працавітых дачнікаў.
Жарсці па каштарысе
У зыходных звестках, якія друкуюцца на апошняй старонцы, газета “Звязда” значыцца як “Беларуская газета”, а на першай паласе ў тым месцы, дзе калісьці змяшчаўся заклік “Пралетарыі ўсіх краін, яднайцеся!”, яшчэ і пазначана: “Родная газета на роднай мове”. З вялікай асалодаю гартаю кожны яе нумар, як, дарэчы, і рускамоўнае перыядычнае выданне “СБ. Беларусь сегодня”, ды і многія іншыя рэспубліканскія газеты і часопісы, і радуюся творчым поспехам сваіх старэйшых па рангу калег па журналісцкім цэху. Як, напрыклад, поспехам Валянціны Доўнар з беларускамоўнай “Звязды”. У адной з падборак, “Алё, народ на провадзе! або Вясёлыя і праўдзівыя гісторыі з жыцця чытачоў “Звязды”, якую вядзе Валянціна, маю ўвагу не мог не прыцягнуць невялічкі абразок, дзе з непадробленым гумарам апавядаецца аб праблемах ужывання беларускай мовы ў паўсядзённым жыцці, дасланы ў рэдакцыю Лявонам Перагудам. Не магу не падзяліцца прачытаным з чытачамі роднай “Лідскай газеты”:
“Даўным-даўно гэта было… Кіраўнік адной з жыллёва-камунальных устаноў у нейкую зусім не цудоўную раніцу атрымаў з выканкама афіцыйную паперу на беларускай мове. У ёй разам са звыклым “палепшыць”, “забяспечыць” ды “наладзіць кантроль” змяшчаўся пункт, які ледзьве не ўвёў у ступар. Там было прадпісана падрыхтаваць для ўзгаднення і зацвярджэння план работ на будучы год і… каштарыс.
Беларускай мовай дырэктар валодаў трошкі лепш, чым японскай, якой ён не валодаў зусім, таму слова “каштарыс” паўстала перад ім упершыню і літаральна загнала ў кут. Ніякіх камп’ютараў з Гугламі тады яшчэ не было, так што дырэктару прыйшлося адключыць усе тэлефоны і паглыбіцца ў пакутлівы роздум на тэму “Што рабіць?”. Звярнуцца па тлумачэнне да вышэйшага начальства азначала б засведчыць сваю неадукаванасць (з усімі адсюль наступствамі), спытаць пераклад у падначаленых – падарваць асабісты аўтарытэт.
Па селектары патурбаваў сакратарку.
– Восем літар! – тут жа адрэагавала Света. – Пераклад можна знайсці ў слоўніку!..
Аднак трэба было знайсці сам слоўнік. А таму дзяўчына, заціснуўшы ў кулачок чырвонец, рушыла ў паход па крамах і кнігарнях. Куды канкрэтна яна хадзіла, гісторыя замоўчвае, але назад вярнулася гадзіны праз дзве і з тым самым чырвонцам: слоўнікаў нідзе не было.
Пасля абеду дырэктар сабраў намеснікаў і галоўных спецыялістаў, аднак што такое каштарыс, не ведалі і яны. Праўда, галоўны інжынер успомніў, што іх кадравічка родам з-пад Лагойска і вучылася ў беларускамоўнай школе.
Жанчына, якую запрасілі ў шаноўную кампанію, спехам патлумачыла, што каштаваць адзначае “пробовать на вкус”, а рыса – гэта “черта” (напрыклад, “черта характера”)…
Пасля такога тлумачэння “справа” з каштарысам пацямнела яшчэ больш, і дырэктару ўжо нічога не заставалася, як “распусціць” нараду: усіх і кожнага нацэліць на пошукі яснасці. Ім жа, гэтым пошукам, ён заняўся і сам.
Праўда, праблема знікла гэтак жа раптоўна, як і з’явілася: у кантору патэлефанаваў загадчык аддзела гарвыканкама і пацікавіўся: “Как обстоят дела с планом и сметой?”
– С ка-кой Светой? – перапытаў ледзь жывы ад страху дырэктар, падумаўшы, што нейкая падла ўсё ж данесла пра яго нефармальныя адносіны з сакратаркай.
– Да со сметой расходов – каштарысам. Ты што, гэтага слова не ведаў?
– Ну, не тое… – скінуўшы камень з душы, зацягнуў дырэктар.
– А я – ведаў, – сам сябе пахваліў той начальнік і павучальна дадаў: – А табе, выходзіць, трэба яшчэ мову падцягваць – на курсы запісацца, беларускія кніжкі пачытаць. А калі не пад сілу, то пачынай з часопісаў і газет.
І дырэктар, вядома ж, пачаў, раз начальства сказала.
…Дарэчы, яшчэ пра каштарыс. У тыя ж часы ў адным будаўнічым упраўленні мянялі шыльды на дзвярах. Зняўшы старую з надпісам “инженер-сметчик”, мастак стаў пісаць новую – “інжынер-каштарыснік”. Апошняе слова ці то не змяшчалася, ці то здалося задоўгім. І ён скараціў, пасля чаго на дзвярах з’явілася шыльда “інжынер-каштарык”…
Гэту мянушку спецыяліст пранасіў да выхаду на пенсію. І добра, што жыў не ў вёсцы: там яшчэ і дзецям мог бы перадаць…
P. S. Шаноўныя чытачы “Лідскай газеты”, аматары роднага слоўца, як дарослыя, так і школьнікі! Шчыра заклікаю ўсіх вас прыняць актыўны ўдзел у нашым чарговым моўным конкурсе і даслаць у рэдакцыю свой невялічкі (мо, кур’ёзны, а можна і сур’ёзны) аповед пра беларускую мову. Успомніце які-небудзь цікавы выпадак або проста выкажыце сваё замілаванне матчыным словам хоць прозай, хоць вершам, абы гэта было праўдзіва і шчыра – ад самага сэрца. І пастарайцеся не цягнуць, а зрабіць гэта на працягу аднаго тыдня.
Як заўсёды, пераможцы будуць адзначаны ганаровымі дыпломамі і прызамі.
